درس اول
خواندن خط میخی آسان است
بله! خواندن خط میخی آسان است. از ظاهرش نترسید.
البته اگر بخواهیم دقیقتر باشیم باید بگوییم «خط میخی فارسی باستان» ساده است. بعدا در این مورد بیشتر صحبت می‌کنیم ولی چندین خط میخی متفاوت برای زبان‌های باستانی گوناگون مانند ایلامی، اکدی، آشوری، هیتی و … وجود دارد. ما در این درس‌ها فقط به خط میخی فارسی باستان می‌پردازیم که از همه ساده‌تر است.
پنج ویژگی
قدم اول برای خواندن خط میخی فارسی باستان این است که این پنج ویژگی‌‌اش را بشناسیم:
- از چپ به راست نوشته می‌شود
- علامت‌هایش به هم نمی‌چسبند
- علامت‌ها تغییر شکل نمی‌دهند
- واژه‌ها با علامت 𐏐 (شبیه به یک میخ کج) از هم جدا می‌شوند
- اگر همه‌ی یک کلمه در یک خط جا نشد بقیه‌اش در خط بعد نوشته می‌شود
یعنی اینطور فرض کنید که خط میخی هم شبیه خطوط لاتین است (چپ به راست با الفبای جدا) با این تفاوت که بین واژه‌ها به جای فاصله علامت 𐏐 می‌گذاریم و اگر کلمه‌ای بطور کامل در یک خط جا نشد لازم نیست آخر خط – بگذاریم، تا وقتی به 𐏐 نرسیده‌ایم هنوز ادامه‌ی کلمه قبلی است.
نگاهی دقیقتر به یک کتیبه
متن زیر، رونویسی سه خط اول کتیبه داریوش اول هخامنشی در نقش رستم است. واژه‌جداکن‌ها را قرمز کرده‌ام که چشم‌تان راحت‌تر بتواند کلمه‌ها را پیدا کند.
(اگر با موبایل این صفحه را می‌خوانید بهتر است صفحه را افقی کنید که وسط سطر نشکند)
𐎲𐎥𐏐𐎺𐏀𐎼𐎣𐏐𐎠𐎢𐎼𐎶𐏀𐎭𐎠𐏐𐏃𐎹𐏐𐎡𐎶
𐎠𐎶𐏐𐎲𐎢𐎷𐎡𐎶𐏐𐎠𐎭𐎠𐏐𐏃𐎹𐏐𐎠𐎺𐎶𐏐𐎠𐎿𐎶
𐎠𐎴𐎶𐏐𐎠𐎭𐎠𐏐𐏃𐎹𐏐𐎶𐎼𐎫𐎹𐎡𐎶𐏐𐎠𐎭𐎠𐏐𐏃
سه اصل اول می‌گویند که خط میخی از چپ به راست نوشته می‌شود و علامت‌هایش نه به هم می‌چسبند و نه تغییر شکل می‌دهند. پس علامت 𐎲 در منتهی‌الیه چپ سطر نخست، حرف اول کتیبه ما است. (بعدا می‌بینیم که حرف ب است)
اصل چهارم می‌گوید که واژه‌ها با 𐏐 از هم جدا می‌شوند. پس دو حرف سمت چپ خط اول با هم یک واژه دو حرفی درست می‌کنند: 𐎲𐎥
اما اصل پنجم. اصل پنجم می‌گفت که اگر همه یک کلمه در یک خط جا نشد بقیه‌اش در سطر بعد نوشته می‌شود. اینجا خط اول چهار کلمه کامل دارد و بعد کلمه پنجم فقط دو حرف اولش در سطر جا شده و دو حرف باقیمانده به سطر بعد رفته.
در رسم‌الخط‌های امروزی اگر چنین بلایی سر یک کلمه بیاید معمولا با گذاشتن یک خط فاصله در انتهای نیمه‌ی اولش به خواننده می‌گوییم که در خط بعد دنبال ادامه‌اش باشد ولی همینطور که می‌بینید در خواندن خط میخی به آخر خط رسیدن اهمیتی ندارد و خواننده تا وقتی به 𐏐 نرسیده واژه‌اش کامل نشده.
پس واژه پنجم سطر نخست 𐎡𐎶𐎠𐎶 است. این کلمه خوانده می‌شود: «ایمام» و معنی‌اش «این را» است. پس لابد می‌توانید حدس بزنید حرف میم در خط میخی چه شکلی است! بله 𐎶 م خوانده می‌شود.
وقتی شکل میم را بدانید حدس زدن «ای» و «آ» هم کاری ندارد، مگر نه؟!
تمرین
۱- این تکه کتیبه‌ای که دیدید چند کلمه دارد؟ چندتایش تکراری است؟
۲- همانطور که در خواندن کلمه‌ی 𐎡𐎶𐎠𐎶 دیدید، حرف صدادار آ در خط میخی 𐎠 است. حرف دال هم خیلی شبیه به آ ولی با یک میخ ایستاده کمتر نوشته می‌شود یعنی 𐎭. توی کتیبه‌ی بالا ببینید آیا می‌توانید کلمه‌ای پیدا کنید که فقط از این دو حرف ساخته شده باشد؟ چند بار تکرار شده؟ حدس می‌زنید چه نقشی در جمله داشته باشد؟
درس بعد
در درس بعد کمی بیشتر به همین تکه از کتیبه داریوش می‌پردازیم و می‌بینیم این چند خط مقدمه‌ای در ستایش آفرینش است که در ابتدای بسیاری از کتیبه‌های هخامنشی آمده است. با چند حرف دیگر هم آشنا می‌شویم.
لینک همه درس‌ها
برای آگاهی بیشتر
نامگذاری کتیبه‌ها
کتیبه‌ای که سه خط اولش را دیدید، اصطلاحا DNa نامیده می‌شود. در نامگذاری کتیبه‌ها حرف اول نام اختصاری شاه است (در اینجا D برای داریوش) حرف دوم محل قرار گرفتن یا کشف کتیبه (در اینجا N برای نقش رستم) و بعد اگر در یک محل چند کتیبه از یک شاه وجود داشته باشد کتیبه‌ها با حروف کوچک الفبا شماره‌گذاری می‌شوند.
در نقش رستم دو کتیبه از داریوش بزرگ نقر شده است که در متون زبان‌شناسی آن‌ها را DNa و DNb می‌نامیم.
متن کامل کتیبه
سایت لیویوس مرجع خوبی برای دسترسی به کتیبه‌های فارسی باستان و ترجمه آن‌ها است. این سایت را در قسمت منابع این خودآموز معرفی کرده‌ام.
