از سال ۱۳۸۶ که خودآموز خط میخی فارسی باستان را در این سایت منتشر کردم، سوال‌های زیادی از سوی خوانندگان بصورت کامنت یا ایمیل مطرح شده که به نظرم رسید خوب است آن‌ها را در قالب یک صفحه «پرسش‌های رایج» سر و سامان دهم که دسترسی به پاسخ‌ها آسانتر باشد.
شما هم اگر درباره این خط و کتیبه‌های میخی هخامنشی سوالی دارید لطفا در کامنت‌های همین صفحه بنویسید تا پاسخش در دسترس همه قرار بگیرد.
خط میخی را چگونه بخوانیم؟
دقت کنید که برای خواندن یک کتیبه (مثلا از داریوش اول هخامنشی) اولا باید با خط آشنا باشید، مثلا بدانید که 𐎡 حرف دال است. نکته مهمتر این است که باید با زبان «فارسی باستان» (یعنی فارسی‌ای که زمان هخامنشیان رایج بوده است) آشنا باشید.
بله! زبان فارسی در این ۲۵۰۰ سال خیلی تغییر کرده و اگر داریوش الان زنده بود یک کلمه از حرف‌هایش را نمی‌فهمیدید! البته خیلی از واژه‌ها، علیرغم تحولات آوایی، شباهتی به معادل امروزین‌شان دارند ولی دستور زبان از زمین تا آسمان فرق کرده. زبان فارسی باستان از نظر پیچیدگی دستوری بیشتر شبیه آلمانی است تا فارسی نو.
برای یاد گرفتن خط و زبان فارسی باستان کتاب‌های معتبر دانشگاهی چاپ شده که در بازار موجودند و برخی به فارسی هم ترجمه شده‌اند. اگر هدف‌تان آشنایی اولیه با زبان فارسی باستان است می‌توانید از خودآموزی که من نوشته‌ام استفاده کنید:
لینک: خودآموز خط میخی فارسی باستان
الفبای خط میخی چگونه است؟
اگر منظورتان خط میخی فارسی باستان یا خط کتیبه‌های هخامنشی است این فایل PDF را ببینید:
لینک: پی‌دی‌اف الفبای خط میخی فارسی باستان (Old Persian alphabet PDF)
دقت کنید که انواع خطوط میخی در طول هزاران سال برای نوشتن زبان‌های مختلف (بابلی، ایلامی، اکدی و …) به کار رفته اند و کسی با یاد گرفتن یکی از این خط‌ها نمی‌تواند همه کتیبه‌ها را بخواند.
خط میخی به فارسی چگونه ترجمه می‌شود؟
انگار کسی بپرسد خط فرانسوی به فارسی چگونه ترجمه می‌شود؟ برای چنین کاری هم خط را باید بشناسید که بتوانید کلمه‌ها را بخوانید و هم زبان را باید بشناسید که کلمه‌ها را بتوانید معنی کنید و با شناخت ساختارهای گرامری معنی جمله‌ها را دریابید.
تصور بعضی‌ها این است که این خط مثل یک جدول رمز است و کسی اگر کلید رمز را داشته باشد می‌تواند کتیبه را بخواند و معنی اش را بفهمد. کاش به همین سادگی بود ولی نیست. دقت کنید که زبان کتیبه‌های هخامنشی «فارسی باستان» است که با فارسی‌ای که ما امروز صحبت می‌کنیم خیلی تفاوت دارد.
برای یاد گرفتن رسم الخط فارسی باستان و آشنایی اولیه با زبان فارسی باستان این لینک‌ها را ببینید:
لینک: پی‌دی‌اف الفبای خط میخی فارسی باستان (Old Persian alphabet PDF)
لینک: خودآموز فارسی باستان
خط میخی از کدام جهت نوشته می‌شود؟
از چپ به راست.
خط فارسی باستان، برخلاف خط فارسی امروز، از چپ به راست نوشته می‌شود
خط میخی چند حرف دارد؟
خط فارسی باستان، یعنی خطی که کتیبه‌های شاهان هخامنشی با آن نوشته شده است ۳۶ حرف دارد و شش «ایده نگار». ایده‌نگار یعنی علامت‌هایی که مثل حروف اختصاری یک کلمه را نشان می‌دهند.
برای دیدن فهرست کامل حروف، ایده‌نگارها و اعداد این خط بصورت پی.دی.اف این لینک را ببینید:
لینک: پی‌دی‌اف الفبای فارسی باستان (Old Persian alphabet PDF)
ترجمه خط میخی
برای ترجمه این خط به دو مهارت نیاز دارید. یکی این که الفبای خط را بتوانید بخوانید و دیگر این که زبانی که کتیبه به آن نوشته شده است را بلد باشید.
دقت کنید که خطوط میخی برای نوشتن زبان‌های مختلفی به کار می‌روند و کسی که یکی از این زبان‌ها را بلد است ممکن است دیگری را بلد نباشد. مثلا برای کسی که با زبان‌های اروپایی آشنا نیست ممکن است متن فرانسه و انگلیسی مثل هم به نظر برسند ولی کسی که می‌خواهد یک متن فرانسه را بفهمد هم باید الفبا را بلد باشد و هم معنی کلمات و دستور زبان را.
مخترع خط میخی کیست؟
احتمالا داریوش اول هخامنشی
البته این از آن سوال‌هایی است که پژوهشگران زبان‌های باستانی بر سرش اتفاق نظر ندارند ولی در حال حاضر و بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی و مطالعات زبانشناسی که تابحال انجام شده است، ظاهرا خط میخی فارسی باستان (یعنی خطی که کتیبه‌های شاهان هخامنشی به آن نوشته شده است) در زمان داریوش هخامنشی ابداع شده باشد.
زبان میخی چیست؟
چیزی به اسم زبان میخی نداریم.
خیلی‌ها فکر می‌کنند همانطور که خط انگلیسی برای نوشتن زبان انگلیسی استفاده می‌شود، خط میخی هم برای نوشتن زبان میخی استفاده می‌شود. اینطور نیست. چیزی به اسم زبان میخی نداریم.
از خطوط میخی، یعنی خطوطی که با علامت‌هایی شبیه به میخ روی سنگ و سفال نوشته می‌شوند، برای نوشتن زبان‌های مختلفی استفاده می‌شود. مثلا کتیبه‌های هخامنشی برای نوشتن زبان «فارسی باستان» استفاده شده‌اند.
زبان فارسی باستان چیست؟
زبان فارسی هم مثل همه زبان‌های دیگر در طول تاریخ دچار تغییر تحول شده است و هم از نظر آوایی و هم از نظر دستوری متحول شده است. فارسی‌ای که امروزه صحبت می‌کنیم در میان زبان‌شناسان به فارسی نو مشهور است. فارسی‌ای که در زمان ساسانیان و اشکانیان استفاده می‌شده و در متون پهلوی بکار رفته اصطلاحا فارسی میانه خوانده می‌شود و فارسی زمان هخامنشیان «فارسی باستان»
زبان فارسی باستان در کتیبه‌های شاهان هخامنشی به خطی که اصطلاحا «خط میخی» خوانده می‌شود بکار رفته است. طولانی‌ترین متن فارسی باستان کتیبه داریوش اول هخامنشی در بیستون کرمانشاه است.
خط میخی با معنی: چند واژه با معنی مثال بزنید:
چگونه فارسی باستان را بصورت خودآموز یاد بگیرم؟
کتاب‌های زیادی برای یادگیری زبان فارسی باستان و خط آن وجود دارد. بیشتر این کتاب‌ها برای مخاطب آکادمیک نوشته شده است و فرض می‌کند خواننده با مقدمات زبانشناسی باستانی آشنا است.
برای آشنایی مقدماتی می‌توانید به خودآموز فارسی باستان که من نوشته ام مراجعه کنید:
لینک: خودآموز فارسی باستان
لینک همه درس‌ها:
منابع دیگر
کتاب: برای آشنایی عمومی با خطوط باستانی و چگونگی تحول خط در طول تاریخ کتاب «تاریخ خط میخی» بی‌نظیر است. خوشبختانه مدتی است که فیدیبو نسخه الکترونیک کتاب را به قیمت ۳۰۰۰ تومان ارائه می‌کند.
چرا خط میخی رو از چپ به راست مینوشتند؟