تاریخ بیهقی -۲۶- فروگرفتن یوسف عم
متن
ذکر القبض على الامیر ابی یعقوب یوسف ابن ناصر الدین ابی منصور سبکتکین العادل رحمه الله علیهم
و فروگرفتن این امیر بدین بلق بود. و این حدیث را قصه و تفصیلی است، ناچار بباید نبشت تا کار را تمام بدانسته آید. امیریوسف مردی بود سخت بی‌غائله و دُمِ هیچ فساد و فتنه نگرفتی. و در روزگار برادرش سلطان محمود رحمه الله علیه خود بخدمت کردنِ روزی دوبار چنان مشغول بود که بهیچ کار نرسیدی. و در میانه چون از خدمت فارغ شدی به لهو و نشاط و شرابِ خویش مشغول بودی؛ و در چنین احوال و جوانی و نیرو و نعمت و خواستهٔ بی‌رنج پیداست که چند تجربت او را حاصل شود. و چون امیر محمود گذشته شد و پیلبان از سرِ پیل دور شد امیر محمد بغزنین آمد و بر تخت ملک بنشست عمَّش را امیر یوسف سپاه‌سالاری داد و رفت آن کارها چنانکه رفت و بیاورده‌ام پیش ازین. {ص۳۲۳} مدت آن پادشاهی راست شدن و سپاه سالاری‌کردن خود اندک‌مایه روزگار بوده است که در آن مدت وی را چند بیداری تواند بود. و آنگاه چنان کاری برفت در نشاندن امیر محمد بقلعت کوهتیز به تگیناباد، و هر چند بر هوای پادشاهی بزرگ کردند و تقربی بزرگی داشتند، پادشاهان در وقت چنان تقربها فراستانند و لکن بر چنان کس اعتماد نکنند، که در اخبار یعقوب لیث چنان خواندم که وی قصد نشابور کرد تا محمد بن طاهر بن عبدالله بن طاهر امیر خراسان را فرو گیرد؛ و اعیان روزگار دولت وی به یعقوب تقرب کردند و قاصدان مسرع فرستادند با نامه‌ها که: «زودتر بباید شتافت که ازین خداوند ما هیچ کار می‌نیاید جز لهو، تا ثغر خراسان که بزرگ ثغری است بباد نشود.» سه تن از پیران کهن‌ترِ داناتر سوی یعقوب ننگریستند و بدو هیچ تقرب نکردند و بر در سرای محمد طاهر می‌بودند، تا آنگاه که یعقوب لیث دررسید و محمد طاهر را ببستند این سه تن را بگرفتند و پیش یعقوب آوردند. یعقوب گفت چرا بمن تقرب نکردید چنانکه یارانتان کردند؟ گفتند تو پادشاهی بزرگی و بزرگتر ازین خواهی شد، اگر جوابی حق بدهیم و خشم نگیری بگوییم. گفت نگیرم، بگویید. گفتند امیر جز از امروز ما را هرگز دیده است؟ گفت ندیدم. گفتند بهیچ وقت ما را با او و او را با ما هیچ مکاتبت و مراسلت بوده است؟ گفت نبوده است. گفتند پس ما مردمانی‌ایم پیر و کهن و طاهریان را سالهای بسیار خدمت کرده و در دولت ایشان نیکوییها دیده و پایگاهها یافته، روا بودی ما را راه کفران نعمت گرفتن و بمخالفان ایشان تقرب کردن اگر چه گردن بزنند؟ گفتند پس احوال ما این است و ما امروز در دست امیریم و خداوندِ ما برافتاد. با ما آن کند که ایزد {ص۳۲۴} عز اسمه بپسندد و از جوانمردی و بزرگی او سزد. یعقوب گفت بخانه‌ها بازروید و ایمن باشید که چون شما آزادمردان را نگاه باید داشت و ما را بکار آیید، باید که پیوسته بدرگاه من باشید. ایشان ایمن و شاکر بازگشتند. و یعقوب پس ازین جمله آن قوم را که بدو تقرب کرده بودند فرمود تا فروگرفتند و هر چه داشتند پاک بستدند و براندند، و این سه تن را برکشید و اعتمادها کرد در اسباب ملک. و چنین حکایتها از بهر آن آرم تا طاعنان زود زود زبان فرا این پادشاه بزرگ، مسعود، نکنند و سخن بحق گویند، که طبع پادشاهان و احوال و عادات ایشان نه چون دیگران است و آنچه ایشان بینند کس نتواند دید.
و بدین پیوست امیر یوسف را هواداریِ امیر محمد که از بهر نگاهداشتِ دل سلطان محمود را بر آن جانب کشید تا این جانب بیازرد. و دو دختر بود امیر یوسف را یکی بزرگ شده و دررسیده و یکی خرد و درنارسیده، امیر محمود آن رسیده را بامیر محمد داد و عقد نکاح کردند، و این نارسیده را بنام امیر مسعود کرد تا نیازرد و عقد نکاح نکردند. و تکلفی فرمود امیر محمود عروسی را که مانند آن کس یاد نداشت در سرای امیر محمد که برابر میدانِ خُرد است. و چون سرای بیاراستند و کارها راست کردند امیر محمود برنشست و آنجا آمد و امیر محمد را بسیار بنواخت و خلعت شاهانه داد و فراوان چیز بخشید، و بازگشتند و سرای بداماد و حُرّات ماندند. و از قضاءِ آمده عروس را تب گرفت، و نماز خفتن مهد آوردند و رودِ غزنین پر شد از زنان محتشمان و بسیار شمع و مشعله افروخته تا عروس را ببرند بکوشک شاه، بیچارهٔ جهان‌نادیده {ص۳۲۵} آراسته و در زر و زیور و جواهر نشسته فرمان یافت و آن کار همه تباه شد. و در ساعت خبر یافتند بامیر محمود رسانیدند سخت غمناک گشت و با قضاءِ آمده چه توانست کرد که ایزد عز ذکره ببندگان چنین چیزها از آن نماید تا عجز خویش بدانند. دیگر روز فرمود تا عقد نکاح کردند دیگر دختر را که بنام امیر مسعود بود بنام امیر محمد کردند، و امیر مسعود را سخت غم آمد و لکن روی گفتار نبود. و دختر کودکی سخت خُرد بود، آوردن او بخانه بجای ماندند و روزگار گرفت و حالها بگشت و امیر محمود فرمان یافت و آخر حدیث آن آمد که این دختر به پردهٔ امیر محمد رسید بدان وقت که بغزنین آمد و بر تخت ملک بنشست و چهارده ساله گفتند که بود. آن شب که وی را از محلت ما سرآسیا از سرای پدر بکوشک امارت میبردند، بسیار تکلُّف دیدم از حد گذشته. و پس از نشاندنِ امیر محمد این دختر را نزدیک او فرستادند بقلعت و مدتی ببود آنجا و بازگشت که دلش تنگ شد و امروز اینجا بغزنی است. و امیر مسعود ازین بیازرد که چنین درشتیها دید از عمَّش و قضاء غالب با این یار شد تا یوسف از گاه بچاه افتاد، و نعوذ بالله من الإدبار.
و چون سلطان مسعود را بهرات کار یکرویه شد و مستقیم گشت چنانکه پیش ازین بیاورده‌ام، حاجب یارق‌تُغمش جامه‌دار را بمکران فرستاد با لشکری انبوه تا مکران صافی کند و بوالعسکر را آنجا بنشاند، امیر یوسف را با ده سرهنگ و فوجی لشکر بقصدار فرستاد تا پشت جامه‌دار باشد و کار مکران زود قرار گیرد و این بهانه بود چنانکه خواست که یوسف یک چند از چشم وی و چشم لشکر دور مانَد و بقصدار چون شهربندی باشد و آن سرهنگان بر وی موکَّل. و در نهان حاجبش را طغرل که وی را عزیزتر از فرزندان داشتی بفریفتند بفرمان سلطان و تعبیه‌ها کردند {ص۳۲۶} تا بر وی مُشرِف باشد و هر چه رود می‌بازنماید تا ثمرات این خدمت بیاید بپایگاهی بزرگ که یابد. و این ترک ابله این چربک بخورد و ندانست که کفران نعمت شوم باشد و قاصدان از قصدار بر کار کرد و می‌فرستاد سوی بلخ و غثّ و سمین می‌بازنمود عبدوس را پنهان، و آن را بسلطان می‌رسانیدند. و یوسف چه دانست که دل و جگر و معشوقش بر وی مشرف‌اند؟ بهر وقتی، و بیشتر در شراب، می‌ژگید و سخنان فراختر میگفت که «این چه بود که همگان بر خویش کردیم که همه پسِ یکدیگر خواهیم شد و ناچار چنین باید که باشد، که بدعهدی و بی‌وفایی کردیم، تا کار کجا رسد.» و این همه می‌نبشتند و بر آن زیادتها میکردند تا دل سلطان گران‌تر می‌گشت.
و تا بدان جایگاه طغرل بازنمود که گفت: «می‌سازد یوسف که خویشتن را بترکستان افگند و با خانیان مکاتبت کردن گرفته [است].» و سلطان در نهان نامه‌ها می‌فرمود سوی اعیان که موکلان او بودند که «نیک احتیاط باید کرد در نگاهداشت یوسف تا سوی غزنین آید. چون ما از بلخ قصد غزنی کردیم وی را بخوانیم و اگر خواهد که بجانب دیگر رود نباید گذاشت و باید بست و بسته پیش ما آورد. و اگر راست بسوی بُست و غزنین آمد البته نباید که بر چیزی از آنچه فرمودیم واقف گردد.» و آن اعیان فرمان نگاه‌داشتند و آنچه از احتیاط واجب کرد بجای می‌آوردند. و ما ببلخ بودیم، بچند دفعت مجمِّزان رسیدند از قُصدار، سه و چهار {ص۳۲۷} و پنج، و نامه‌های یوسف آوردند و ترنج و انار و نیشکر نیکو، و بندگیها نموده و احوال مکران و قصدار شرح کرده. و امیر جوابهای نیکو باز می‌فرمود و مخاطبه این بود که: الأمیر الجلیل العم ابی یعقوب یوسف ابن ناصر الدین، و نوشت که «فلان روز ما از بلخ حرکت خواهیم کرد، و کار مکران قرار گرفت، چنان باید که هم برین تقدیر از قصدار بزودی بروی تا با ما برابر بغزنین رسی، و حقهای وی را بواجبی شناخته آید.»
و امیر یوسف برفت از قصدار و بغزنین رسید پیش از سلطان مسعود. چون شنود که موکب سلطان از پروان روی بغزنین دارد، با پسرش سلیمان و این طغرلِ کافرنعمت و غلامی پنجاه بخدمت استقبال آمدند سخت مُخفّ.
و امیر پاسی مانده از شب برداشته بود از ستاج و روی به بلق داده، که سرای‌پرده آنجا زده بودند، و در عماریِ ماده‌پیل بود و مشعلها افروخته، و حدیث‌کنان می‌راندند. نزدیک شهر مشعل پیدا آمد از دور در آن صحرا از جانب غزنی، امیر گفت: «عمَّم یوسف باشد که خوانده‌ایم که پذیره خواست آمد» و فرمود نقیبی دو را که پذیرهٔ او روند. بتاختند روی بمشعل و رسیدند، و پس بازتاختند و گفتند: زندگانی خداوند دراز باد، امیر یوسف است. پس از یک ساعت در رسید. امیر پیل بداشت و امیر یوسف فرود آمد و زمین بوسه داد، و حاجب بزرگ بلگاتگین و همه اعیان و بزرگان که با امیر بودند پیاده شدند. و اسبش بخواستند و برنشاندند با کرامتی هرچه تمامتر. و امیر وی را سخت گرم بپرسید از {ص۳۲۸} اندازه گذشته، و براندند، و همه حدیث با وی میکرد. تا روز شد و بنماز فرود آمدند. و امیر از آن پیل بر اسب شد و براندند و یوسف در دست چپش و حدیث میکردند تا بلشکرگاه رسیدند. امیر روی بعبدوس کرد و گفت عمَّم مُخفّ آمده است، هم اینجا در پیش سرای‌پرده بگوی تا شُراعی وصفّه‌ها و خیمه‌ها بزنند و عمّ اینجا فرود آید تابما نزدیک باشد. گفت چنین کنم.
و امیر در خیمه دررفت و بخرگاه فرود آمد و امیر یوسف را به نیم‌ترگ بنشاندند چندانکه صفّه و شراع بزدند، پس آنجا رفت. و خیمه‌های دیگر بزدند و غلامانش فرود آمدند. و خوانها آوردند و بنهادند – من از دیوان خود نگاه می‌کردم – نکرد دست بچیزی و در خود فرو شده بود سخت از حد گذشته، که شمَّتی یافته بود از مکروهی که پیش آمد. چون خوانها برداشتند و اعیان درگاه پراکندن گرفتند امیر خالی کرد و عبدوس را بخواند و دیر بداشت، پس بیرون آمد و نزدیک امیر یوسف رفت و خالی کردند و دیری سخن گفتند و عبدوس می‌آمد و می‌شد و سخن میرفت و خیانات او را می‌شمردند؛ وآخرش آن بود که چون روز بنماز پیشین رسید سه مقدَّم از هندوان آنجا بایستانیدند با پانصد سوار هندو در سلاح تمام و سه نقیب هندو و سیصد پیادهٔ گزیده، و استری با زین بیاوردند و بداشتند. و امیر یوسف را دیدم که بر پای خاست و هنوز با کلاه و موزه و کمر بود و پسر را در آگوش گرفت و بگریست و کمر باز کرد و بینداخت و عبدوس را گفت که این کودک را بخدای عزوجل سپردم و {ص۳۲۹} بعد آن بتو. و طغرل را گفت: «شاد باش ای کافرنعمت! از بهر این ترا پروردم و از فرزند عزیزتر داشتم تا بر من چنین ساختی بعشوه‌یی که خریدی؟ برسد بتو آنچه سزاوار آنی.» و بر استر نشست و سوی قلعت سگاوند بردندش، و پس از آن نیز ندیدمش. و سال دیگر – سنه ثلاث و عشرین و اربعمائه – که از بلخ بازگشتیم، از راه نامه رسید که وی بقلعت دروته گذشته شد. رحمه الله علیه.
و قصه‌یی است کوتاه‌گونه، حدیث این طغرل، اما نادر است، ناچار بگویم و پس بسر تاریخ باز شوم.
ذکر قصه هذا الغلام طغرل العضدی
این غلامی بود که از میان هزار غلام چُنو بیرون نیاید بدیدار و قد و رنگ و ظرافت و لَباقت. و او را از ترکستان خاتونِ ارسلان فرستاده بود بنام امیر محمود. و این خاتون عادت داشت که هرسالی امیر محمود را غلامی نادر و کنیزکی دوشیزهٔ خیاره فرستادی بر سبیل هدیه؛ و امیر وی را دستارهای قصب و شارِ باریک و مروارید و دیبای رومی فرستادی. امیر این طغرل را بپسندید و در جملهٔ هفت و هشت غلام که ساقیان او بودند پس از ایاز بداشت. و سالی دو برآمد، یک روز چنان افتاد که امیر بباغ فیروزی شراب میخورد بر گل، و چندان گلِ صدبرگ ریخته {ص۳۳۰} بودند که حد و اندازه نبود، و این ساقیانِ ماه‌رویانِ عالم بنوبت دوگان دوگان میآمدند. این طغرل درآمد قبای لعل پوشیده، و یار وی قبای فیروزه داشت، و بساقیگری مشغول شدند هردو ماهروی. طغرل شرابی رنگین بدست بایستاد، و امیر یوسف را شراب دریافته بود چشمش بر وی بماند و عاشق شد، و هر چند کوشید و خویشتن را فراهم کرد چشم از وی برنتوانست داشت. و امیر محمود دزدیده می‌نگریست و شیفتگی و بیهوشی برادرش میدید و تغافلی میزد، تا آنکه ساعتی بگذشت پس گفت: ای برادر تو از پدر کودک ماندی و گفته بود پدر بوقت مرگ عبدالله دبیر را که «مقرَّر است که محمود ملک غزنین نگه دارد که اسمعیل مرد آن نیست. محمود را از پیغام من بگوی که مرا دل بیوسف مشغول است، وی را بتو سپردم؛ باید که وی را بخویِ خویش برآری و چون فرزندان خویش عزیز داری.» و ما تا این غایت دانی که براستای تو چند نیکویی فرموده‌ایم؛ و پنداشتیم که باادب برآمده‌ای. و نیستی چنانکه ما پنداشته‌ایم. در مجلس شراب در غلامان ما چرا نگاه میکنی؟ تورا خوش آید که هیچ کس در مجلس شراب در غلامان تو نگرد؟ و چشمت از دیرباز برین طغرل بمانده است، و اگر حرمت روان پدرم نبودی ترا مالشی سخت تمام برسیدی. این یک بار عفو کردم و این غلام را بتو بخشیدم که ما را چنو بسیار است؛ هوشیار باش تا بار دیگر چنین سهو نیفتد، که با محمود چنین بازیها بِنَرود.» یوسف متحیر گشت و برپای خاست و زمین بوسه داد و گفت: توبه کردم و نیز چنین خطا نیفتد، امیر گفت «بنشین»، {ص۳۳۱} بنشست، و آن حدیث فرا برید و نشاط شراب بالا گرفت، و یوسف را شراب دریافت بازگشت. امیر محمود خادمی خاص را که او را صافی میگفتند و چنین غلامان بدست او بودند آواز داد و گفت طغرل را نزدیک برادرم فرست. بفرستادندش و یوسف بسیار شادی کرد و بسیار چیز بخشید خادمان را و بسیار صدقه داد. و این غلام را برکشید و حاجب او شد و عزیزتر از فرزندان داشت، و چون شبِ سیاه بروزِ سپیدش تاختن آورد و آفتاب را کسوفی افتاد از خاندانی بانام زن خواست و در عقدِ نکاح و عُرسِ وی تکلّفهای بی‌محل نمود چنانکه گروهی از خردمندان پسند نداشتند. و جزا و مکافات آن مهتر آن آمد که باز نمودم. پس از گذشتن خداوندش چون درجه‌گونه‌یی یافت و نواختی از سلطان مسعود، اما ممقوت شد هم نزدیکِ وی و هم نزدیک بیشتر از مردمان و ادبار در وی پیچید و گذشته شد بجوانی روزگارش در ناکامی، و عاقبت کفران نعمت همین است. ایزد عز ذکره ما را و همه مسلمانان را در عصمت خویش نگاه داراد و توفیق اصلح دهاد تا بشکر نعمت‌های وی و بندگان وی که منعمان باشند رسیده آید، بمنّه و سعهِ رحمته.
و پس از گذشته شدن امیر یوسف رحمه الله علیه خدمتکاران وی پراکنده شدند. و بوسهلِ لکشن کدخدایش را کشاکشها افتاد و مصادره‌ها داد، و مرد سخت فاضل و بخرد بود و خویشتن‌دار، و آخرش آن آمد که عملِ بُست بدو دادند – که مرد از بُست بود – و در آن شغل فرمان یافت. و خواجه اسمعیل رنجهای بسیار کشید و فراوان گرم و سرد چشید و {ص۳۳۲} حق این خاندان نگاه داشت و کار فرزندان این امیر در بر گرفت و خود را در ابواب ایشان داشت و افتاد و خاست، و در روزگارِ امیر مودود رحمه الله علیه معروفتر گشت و در شغلهای خاصه‌ترِ این پادشاه شروع کرد و کفایتها و امانتها نمود تا لاجرم وجیه گشت چنانکه امروز در روزگار همایون سلطان معظم ابوشجاع فرخزاد ابن ناصر دین الله شغل وکالت و ضیاعِ خاص و بسیار کار بدو مفوّض است. و مدتی دراز این شغلها براند چنانکه عیبی بدو باز نگشت. و آموی چون برویِ کار در دید دُمِ عافیت گرفت و پس از یوسف دست از خدمت مخلوق بکشید و محراب و نماز و قرآن و پارسایی اختیار کرد و برین بمانده است، و چند بار خواستند پادشاهان این خاندان رضی الله عنهم که او شغلی کند و کرد یک چندی سالاریِ غازیان غزنین سلّمهم الله، و در آن سخت زیبا بود. و آخر شفیعان انگیخت تا از آن بجست. و بچند دفعت خواستند تا برسولیها برود حیلت کرد تا از وی درگذشت، و سنه تسع و اربعین و اربعمائه درپیچیدندش تا اشرافِ اوقافِ غزنین بستاند و از آن خواستند تا رونقی تمام گیرد، و حیلتها کرد تا این حدیث فرابرید. و تمام مردی باشد که چنین تواند کرد و گردن حرص و آز بتواند شکست. و هر بنده‌یی که جانب ایزد عز ذکره نگاه دارد وی جلَّت عظمته آن بنده را ضایع {ص۳۳۳} نماند، و بوالقاسم حکیمک که ندیم امیر یوسف بود، مردی ممتع و بکار آمده، هم خدمت کسی نکرد و کریم بود، عهد نگاه داشت. و امروز این دوتن بر جای اند اینجا بغزین و دوستانند، چه چاره داشتم که دوستی همگان بجا نیاوردمی، که این از رسم تاریخ دور نیست. و چون این قصه بجای آوردم اینک رفتم بسر تاریخ سلطان مسعود رضی الله عنه پس از فرو گرفتن امیر یوسف و فرستادن او سوی قلعت سگاوند.